Του Φίλιππου Ζάχαρη (zachfil64@gmail.com)

Πώς να μην θαυμάσει κανείς την εκφραστικότητα και την δύναμη του λόγου στους διανοητές εκείνους που περί τα τέλη του 18ου και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα ανέλυαν με περισσή ευκολία πολύπλοκες έννοιες και εκδήλωναν φραστικά το ενδιαφέρον τους για τις επιστήμες, την φιλοσοφία, την ποίηση και την λογοτεχνία;

Πώς να μην εστιάσει στην τωρινή πνευματική πενία και να μην στιγματίσει την απουσία δημιουργικής σκέψης, το έναυσμα και το ερέθισμα αυτό που θα μπορούσε να προκαλέσει το ενδιαφέρον των μαζών;

Δεν μιλώ εδώ για την αρχαία Ελλάδα και ειδικά την Αθήνα του 4ου και 5ου αιώνα, δεν αναφέρομαι καν στην Γαλλική επανάσταση, τον Διαφωτισμό και την Αναγέννηση, γιατί όσο πάμε πιο πίσω το χρόνο, ερχόμαστε αντιμέτωποι με θαυμαστές δημιουργίες, με τεράστιας σημασίας έργα και αυτό την στιγμή που κάποιοι μιλούν ακόμη για τον μικροαστισμό του χθες που ενίοτε βέβαια δεν αμφισβητείται- αλλά που σήμερα εκδηλώνεται με την πρώτη ευκαιρία.

Eκείνες τις εποχές προείχε η σκέψη όχι για την σκέψη αλλά για την εκγύμναση του νου, για την ανεύρεση της αλήθειας και του νοήματος στη ζωή. Σήμερα όλα αυτά αμφισβητούνται με θέρμη, οι δε επιστήμες αυτοκαταργούνται, χωρίς να χρειάζεται να δοθούν εξηγήσεις από αυτούς που τις πρεσβεύουν.

Όσο γυρνά κανείς πίσω, όχι από νοσταλγία αλλά διάθεση εξέτασης των συνθηκών εκείνων που στάθηκαν αφορμή για τις μεγαλουργίες και τα έργα τέχνης εκείνων των εποχών, έρχεται αντιμέτωπος με αξίες που έχουν χαθεί και αναφέρομαι ειδικά στην σκέψη και το νοείν, κατά την άποψή μου η πεμπτουσία της ζωής, ο λόγος ύπαρξης και κίνησης του Κόσμου.

Εκείνες τις εποχές το γράψιμο είχε την σημασία του, η έρευνα επίσης, οι έννοιες πρόσφεραν δύναμη στην έκφραση, η φωνή ήταν μεστή και δυνατή, ο λόγος αντικαθιστούσε την σημερινή απομίμηση, ο σωβινισμός, ο ρατσισμός, αλλά και ο προφανής θρησκευτικός συντηρητισμός επικαλύπτονταν από τις βροντερές φωνές και σκέψεις των φωτεινών αυτών μυαλών που έδιναν συνεχώς τροφή για σκέψη και αμφισβήτηση.

Δεν ξέρω, ούτε θα ήθελα να μαντέψω αν υπάρχει ή αν υπάρξει εκ νέου αναζήτηση νοημάτων. Δεν μπορώ να κάνω τον προφήτη, ούτε με ενδιαφέρει. Αυτό που βλέπω, όμως, σήμερα είναι το επιστέγασμα των σκοτεινών προειδοποιήσεων του χθες για την αυτοματοποίηση της σκέψης και την συμπερίληψής της σε κανόνες, μοτίβα και αυστηρά μοντέλα.

Αν έγκαιρα δεν γίνει ο δομικός απολογισμός, δηλ. για το τι υπάρχει και το τι έχει χαθεί, η ανθρωπότητα δεν θα ξαναγεννήσει έναν νέο Καντ, έναν Μαρκούζε, Αντόρνο, Horkheimer, Heidegger ή Ρεμπώ και Ρίλκε.

Πέρα από την αριστοκρατία και τις εκφάνσεις του παρελθόντος όπου εξέθρεψαν την ζωντανή σκέψη αλλά και την επαναστατική διάθεση όταν έφτανε η ώρα της αμφισβήτησης και ανατροπής, πέρα από τον ολοκληρωτισμό που έδωσε την ευκαιρία σε λίγους αλλά ηρωικούς στοχαστές να προχωρήσουν ένα βήμα πιο μπροστά και τελικά να αποτελούν ακόμη και σήμερα την αφορμή για επανάκαμψη της πραγματικής σκέψης, η σημερινή κοινωνία δεν έχει να αντιπαραβάλλει τίποτε περισσότερο ή λιγότερο από έναν επαναληπτικό αυτοματισμό στην γραφή και την έκφραση ιδεών, μία στείρα επανάληψη και μάλιστα κακέκτυπο του χθες.

Με διαφορετικές συνθήκες διαβίωσης, με την επιστήμη να έχει κάνει προ πολλού την υπέρβαση, όχι για να εξηγήσει αλλά για να δαμάσει την ίδια τη φύση που δεν υποτάσσεται σε καμία τεχνική, ο σημερινός κόσμος απέχει κατά πολύ ακόμη και από την απλή αναπαράσταση του νου.

Οι έννοιες, με λίγα λόγια, αφήνονται έρμαιο της εκφραστικής ανημπόριας, της πνευματικής πενίας, παρά το γεγονός, για παράδειγμα, ότι κάποια βήματα προς την κατεύθυνση της αποδοχής των κοινωνικών μειοψηφιών έχουν γίνει και ο πολίτης σκέπτεται χωρίς στερεότυπα.

Πολλά, όμως, έχουν ξεχαστεί. Πολλά που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως εφαλτήριο της νέας απελευθερωτικής σκέψης. Ίσως τελικά να μην έχει αλλάξει, λέω, και τόσο πολύ ο κόσμος και εννοώ τον συντηρητισμό του. Ίσως απλά ο δαμασμός της φύσης να είναι σε πρώτο πλάνο.

Ίσως ο λόγος που δεν υπάρχουν πλέον μεγάλοι φιλόσοφοι, ποιητές και λογοτέχνες, να οφείλεται στον μονοδιάστατο άνθρωπο που έλεγε και ο Μαρκούζε.

Και κατ' αυτόν τον τρόπο η εμβάθυνση του νοείν να αναβάλλεται διαρκώς μέσα στην επαναληπτικότητα των νοερών σκέψεων του χθες.

Αυτό, όμως, δεν αποτελεί πρόοδο. Ούτε καν προσπάθεια προς μια νέα δημιουργική σκέψη.