ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Βασίλειου Α. Γεώργα, Γλωσσάρι στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη

 

                                            Παρουσίαση: Δημήτρης Πατίλας

 

«Το γλωσσάρι στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη ικανοποιεί ένα νεανικό ρομαντικό όνειρο διεκδικώντας να καλύψει στο μέτρο του δυνατού ένα κενό που είχα επισημάνει από την Εποχή της Αθωότητας, καθώς από τότε ερχόμενος σε επαφή με τον κόσμο του μεγάλου Κρητικού μέσα από τις σελίδες αρχικώς του «Φτωχούλη  του Θεού» και στη συνέχεια άλλων έργων του κατά την πρώιμη εφηβεία μου διαπίστωνα τις δυσκολίες κατανόησης της ιδιαίτερης γλώσσας και του ιδιότυπου λεξιλογίου του»

(Βασίλης Γεώργας, Εισαγωγή στο Γλωσσάρι)

          Πολλά έχουν γραφτεί από έγκριτους μελετητές για τον λεξιλογικό πλούτο και την ιδιαιτερότητα της γλώσσας του Νίκου Καζαντζάκη, που συναπαρτίζουν πλήθος λέξεων της κρητικής διαλέκτου και  άλλες  ιδιωματικές από διάφορες  περιοχές της Ελλάδας (και από τη Λέσβο), όπως και νεόπλαστες σύνθετες κυρίως λέξεις του ίδιου του Καζαντζάκη.   

           Ο Μιχαήλ Πασχάλης σημειώνει (Πρόλογος στο Γλωσσάρι) ότι ένα μεγάλο μέρος αυτού του αμύθητου λεκτικού πλούτου δεν είναι προσιτό, προσβάσιμο νοηματικά σε αρκετούς αναγνώστες, ακόμα και σε μορφωμένους (και σε μένα που σας ανιστορώ). Μάλιστα, αναφέρει ως παράδειγμα ότι μέτρησε ο ίδιος 150 περίπου λέξεις και φράσεις ακατανόητες μόνο στον «Αλέξη Ζορμπά». 

         Και ενώ για άλλους λογοτέχνες (λ.χ. Παπαδιαμάντη, Καββαδία) υπάρχουν γλωσσάρια προσαρτημένα σε έργα τους ή τυπωμένα σε αυτόνομα εγχειρίδια, για τον Καζαντζάκη, τον  κορυφαίο δημιουργό με το  ιδιότυπο λεξιλόγιο και τον απαράμιλλο  εκφραστικό πλούτο, δεν υπήρχε ένα γλωσσάρι, που θα βοηθούσε τους αναγνώστες να κατανοήσουν λέξεις και φράσεις πρωτόγνωρες ασυνήθιστες, παρμένες από τον ίδιο το συγγραφέα  κατευθείαν από  τους απλούς ανθρώπους της υπαίθρου. Έγραφε σχετικά:

«Να γυρίζεις την Ελλάδα με τεντωμένο το αυτί, ν' ακούς από το στόμα του λαού τη λέξη παρθένα ακόμα, χιλιάδες χρόνια αμουντζάλωτη από το μελάνι, και να την παίρνεις μαζί σου, όπως κλέφτουμε τη γυναίκα που αγαπούμε, με κουρσάρικη αναγάλλια! Να σκαρφαλώνεις βουνά, να πεινάς, να διψάς, να σαι κατάκοπος, και ξαφνικά να τα ξεχνάς όλα γιατί αντάμωσες ένα βοσκό και σε φίλεψε μιαν άγνωστη «περίλαμπρη» λέξη». (Νίκος Καζαντζάκης, Ταξιδεύοντας στην Αγγλία)

        Ο φιλόλογος Βασίλειος Α. Γεώργας, έμπειρος περί τα λεξικογραφικά ως συνεργάτης από τα φοιτητικά του χρόνια του αείμνηστου Καθηγητή Εμμανουήλ Κριαρά στο Κέντρο Βυζαντινών Μεσαιωνικών και Νεοελληνικών ερευνών στη σύνταξη των λεξικών της «Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας» και του «Νεοελληνικού λεξικού της σύγχρονης ελληνικής δημοτικής γλώσσας», έταξε σκοπό της ζωής του να μελετήσει το  έργο του Καζαντζάκη, να αποδελτιώσει και ερμηνεύσει λέξεις άγνωστες ή δυσνόητες ή δυσερμήνευτες και να συγκροτήσει ένα Γλωσσάρι.

         Εξαιρετικά δύσκολο το εγχείρημα. Ο Βασίλης  Γεώργας, όμως, με γνώση και εμπειρία, με υπευθυνότητα και μεθοδικότητα κατόρθωσε μετά από πολύχρονη, συναρπαστική περιπέτεια με τις λέξεις και τα νοήματά τους να συγκροτήσει ένα μνημειώδες έργο- έργο ζωής (917 σελίδες), κτήμα εσαεί, μοναδικό, 15000 περίπου λημμάτων, ερμηνευμένων εύστοχα με τη βοήθεια παλαιότερων και νεότερων έγκυρων λεξικών της Νεοελληνικής γλώσσας και τεκμηρίωση της ερμηνείας του κάθε λήμματος με  παράθεση συνοπτικών χωρίων από τα έργα του Καζαντζάκη, χαρακτηριστικά δείγματα της κυριολεκτικής και μεταφορικής σημασίας της κάθε λέξης, που προσφέρουν στον αναγνώστη παραδείγματα της εκφραστικής δεινότητας του μεγάλου συγγραφέα («Εξ όνυχος τον λέοντα»), ενισχύοντας την επιθυμία γνωριμίας και απόλαυσης του έξοχου έργου του.

         Πολύ λοιπόν, ταιριαστό για το δημιουργό του «Γλωσσάριου»  το παράθεμα από τον Αργύρη Εφταλιώτη, που θέτει ως προμετωπίδα στην εκτενή, κατατοπιστική εισαγωγή του: «Ευτυχισμένος σ' αυτόν τον κόσμο μου φαίνεται πως είναι εκείνος που ήρθε εδώ, για να κάμει κάτι που το θεωρεί καλό για τους ομοίους του - αδιάφορο μικρό ή μεγάλο, σε λίγους ή σε πολλούς - και δουλεύει επίμονα ως το τέλος να το κάμει αυτό το κάτι».

         Αυτό το εμβληματικό έργο είναι χρήσιμο πρωτίστως στους απλούς αναγνώστες. Αλλά και σε κάθε ενδιαφερόμενο για τη Νεοελληνική γλώσσα, ιδιαίτερα στους νεοελληνιστές για άρση ενδεχόμενων γλωσσικών δυσκολιών, ώστε  χωρίς απώλεια πολύτιμου χρόνου σε χρονοβόρες λεξιλογικές αναζητήσεις να ασχοληθούν  απερίσπαστα με τα υπό μελέτη έργα του προικισμένου δημιουργού.  Είναι εξάλλου, πολύτιμο και για τους μεταφραστές του έργου του Καζαντζάκη, τους γλωσσολόγους ερευνητές, που ασχολούνται  με την πολύχυμη  δημοτική  γλώσσα  στη διαλεκτική  μορφή και  δύναμή της  και τους λαογράφους μελετητές της λαϊκής γλωσσικής παράδοσης, της σχετικής με δρώμενα του λαϊκού βίου. 

          Ας πάρουμε μια ιδέα της χρησιμότητάς του. Αντιγράφω από την «Οδύσσεια» του Καζαντζάκη τυχαία τρεις στίχους,  υπογραμμίζοντας τις άγνωστες λέξεις: 

και θόλωνε, ως την κόχευε, το αψό, γοργό του μάτι

Ο πολυπλάνητος γελάει πραγά μες στα στριφτά του γένια

και τοίχο τοίχο εσέρπαν βιαστικοί, πόρτα την πόρτα εμπαίναν.

 

        Ιδού τα αντίστοιχα  λήμματα  στο «Γλωσσάρι»:

 κοχεύω. (Μτβ. και αμτβ.) κοιτάζω λοξά με την κόγχη του ματιού δηλώνοντας καχυπο­ψία, δυσαρέσκεια, φθόνο ή άλλο συναίσθη­μα: ο Ζορμπάς στράφηκε και με κόχεψε κο­ροϊδευτικά (Β-Ζ 36)' λοξά τα μάτια του/ με πονηριά και γλύκα θηλυκιά κοχεύουν (Θ.Β' Χρ. 73). Πβ. ά. λοξεύω.

πραγά, επίρρ. Με ήρεμο τρόπο, ήπια, μαλα­κά, γλυκά: είμαι ο πρωτόγερος εγώ, θα πάω / με σεβασμό πραγά να του μιλήσω (Θ.Α' Προμ.-Λυόμ. 226).

σέρπω. (Αμτβ.) κινούμαι έρποντας, προχωρώ σαν φίδι ή άλλο ερπετό, σέρνομαι: οι σκιανοί ... τοίχο τοίχο εσέρπαν βιαστικοί (Οδ. A 160). [ρ. έρπω με παρετυμ. επίδρ. του ρ. σέρνω.

 

 ====  == =  =  == =  ==

 

«Ελένη» Το ταξίδι μιας ζωής

Της Καίτης Μεσσηνέζη-Πλατσή

«Πολλές φορές με ταξίδευε μ' εκείνον τον παραστατικό και ζωντανό της λόγο και με γύριζε πίσω στις «Χαμένες Πατρίδες» τις συνήθειες τα ήθη και τα έθιμα και ήταν τόσο αληθινά εκείνα που μου εξιστορούσε, που νόμιζα ότι τα ζούσα μαζί της....».

     Κάποιοι άνθρωποι έχουν το χάρισμα, όταν σου διηγούνται ιστορίες και μάλιστα, όταν αυτές οι ιστορήσεις είναι βιωματικές, να σε κάνουν να κρέμεσαι από τα χείλη τους και να λες ας μην τελειώσει ποτές, σαν τα παραμύθια της «Χαλιμάς», που κράτησαν χίλιες και μία νύχτες. Και θαρρείς φορές φορές αυτό το χάρισμα είναι κληρονομικό και πάει από γενιά σε γενιά, σαν ένα παραμύθι ατέλειωτο, που το σταματά ο ένας και το «αμπολεύει» (ενώνει) ο άλλος και πάει ...λέοντας.

    Έτσι ακριβώς ένοιωσα, όταν ξεκίνησα να διαβάζω το «Ταξίδι μιας ζωής» μιας κάποιας Ελένης, της κάθε Ελένης, όπως λέει και το τραγούδι: «Και συ Ελένη, κι η κάθε Ελένη, της επαρχίας της Ελλάδας κοιμωμένη, να ξέρεις η ζωή σου είναι επικηρυγμένη, γιατί είναι άλλο για την Ελλάδα να πεθαίνεις και άλλο η Ελλάδα να σε πεθαίνει!!!».. Για αυτήν λοιπόν μιλάμε την Ελένη, της αιωνίας της ζωής μας την κοιμωμένη, που ζωντανεύει, όμως μαγικά τις μνήμες και τις ανάμνησες μιας ζωής ολοκληρωμένης, ανάμεικτης με πάθη και χαρές και λύπες και βάσανα και αναστεναγμούς, που, όμως, σε ατσαλώνουν και σε κάνουν κάθε φορά να στέκεσαι στα πόδια σου και να παλεύεις για όσες αξίες σου έμαθαν να πιστεύεις στη ζωή.

       Και έτσι πολύ απλά ρούφηξα απνευστί το μεστό κείμενο της Καίτης Μεσσηνέζη - Πλατσή, (που είχε την καλοσύνη να μου το αποστείλει με ειδική αφιέρωση), γιατί έχει και αυτή την... «πετριά», ανάμεσα στα άλλα τα όσα, μας την έχουν κάνει γνωστή μέχρι τώρα (την καλλιτέχνιδα, την χαράκτρια, την ζωγράφο, την ποιήτρια, την κιθαρίστα...!). Είναι παράλληλα και γεννημένη γητεύτρα του λόγου, ενός λόγου χωρίς φιοριτούρες και επίπλαστα στολίδια, που καταφέρνει να σε κρατά «κολλημένο» στη διήγηση, ενώ παράλληλα σε βάζει ολοζώντανα και παραστατικά στο κλίμα μιας άλλης εποχής, ακόμα κι αν δεν την έζησες και δεν τη γνώρισες ποτέ.

    Ο λόγος της είναι, όπως η ίδια αναφέρει: «κουβέντες, που δεν μιλήθηκαν, έγιναν όμως», μαζί με χιλιάδες άλλες σκέψεις, που ίσως δεν ειπώθηκαν, «τις ατέλειωτες ώρες της σιωπής» και γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, η εξιστόρηση μοιάζει ατέλειωτη, που οδηγεί, όμως, τον αναγνώστη σε μια περισυλλογή και σε παράλληλες σκέψεις από δικές του βιωματικές ιστορίες, από τις ατέλειωτες περιπέτειες της σύγχρονής μας ιστορικής πραγματικότητας, που δεν περιλαμβάνονται δυστυχώς σε καμιά επίσημη ιστορία, ντυμένες όπως είναι με τον μανδύα της ... ασημαντότητας.

     Διαβάζοντας, όμως, το «ιστορικό αυτό κείμενο» της Κ. Μεσσηνέζη, που δεν είναι, όμως, Ιστορία, θα διαπιστώσουμε πόσο δίκιο είχε ο George Bernard Shaw, όταν έγραφε: «Ο Χέγκελ είχε δίκιο, όταν έλεγε ότι το μόνο που μας μαθαίνει η Ιστορία, είναι ότι δεν μπορούμε να μάθουμε τίποτα από την ... Ιστορία!». Και στη συνέχεια ο ίδιος: «Αν η Ιστορία επαναλαμβάνεται, πόσο ανεπίδεκτος μαθήσεως από την εμπειρία είναι ο άνθρωπος;;;». Τα πρόσφατα γεγονότα γύρω μας, στην Ουκρανία τώρα, λίγο πιο πριν στη Συρία, στην Σερβία, στο Αφγανιστάν και όπου αλλού, βοούν επαναλαμβάνοντας: «Όλβιος (ευτυχής), όστις Ιστορίας έσχε μάθησιν» αλλά και «Μωραίνει Κύριος όν βούλεται απωλέσαι!!», αφού «γηράσκομεν ...μηδέν διδασκόμενοι» σύμφωνα, όχι με τον Σωκράτη, αλλά με την άποψη του θυμόσοφου Αγιασώτη ποιητή και πεζογράφου Στρατή Αναστασέλλη!!!

     Και για να ξαναγυρίσουμε στο εκλεκτό προσωπικό αφήγημα της Κ. Μεσσηνέζη, σας συνιστώ ανεπιφύλακτα να το διαβάσετε, όχι για να διδαχτείτε από την Ιστορία, ούτε για να αναλογιστείτε δικές σας ανάλογες οικογενειακές ιστορίες, που θα' χετε ακούσει από τις γιαγιάδες και τους παππούδες σας. Αξίζει, όμως, να γευτείτε έναν λόγο απλό, βιωματικό, ανεπιτήδευτο, που σίγουρα θα σας «αγγίξει» και πού ξέρετε; μια κάποια Εθνική περηφάνια και μια κάποια άλλη θεώρηση της αξίας της ζωής, μπορεί σε κάποιους να προκύψει από το παράδειγμα της δικής τους Ελένης!!

     Γιάννης Δ. Παπάνης,

Φιλόλογος,

μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών

 

= = = = =  == = = == = === = == == = ===

Ποίηση

Διαδρομές στους καιρούς

 

Η Παλαιά Διαθήκη αρχίζει με έναν φόνο

και η Καινή Διαθήκη τελειώνει με μία Σταύρωση.

Ενδιαμέσως φροντίσαμε για τον μαζικό αφανισμό

των αλλόθρησκων.

(Χαναναίοι, Χετταίοι, Φερεζαίοι και Αμορρέοι,

δοκίμασαν τα μαχαίρια μας).

Διαμελίσαμε στη συνέχεια στην Αλεξάνδρεια την Υπατία

και φράξαμε το δρόμο σε κάθε νοσταλγό του παλιού.

Γιομίσαμε με αυλακιές αιμάτων της Θεσσαλονίκης τον Ιππόδρομο

για τα μάτια, δήθεν, ενός παιδεραστή

αξιοποιώντας τα κέρδη του προσχήματος.

Συστηματοποιήσαμε τους βασανισμούς

για την αποκατάσταση της ηθικής

(αναβαθμίσαμε τις εκτυφλώσεις, τους ακρωτηριασμούς,

τους λιθοβολισμούς και την πυρά.

Ακόμα και νεκρούς ξεθάψαμε και λείψανα μαστιγώσαμε

ετεροχρονικά

για αμαρτήματα που έκαναν στη ζωή).

Τελέψαμε τους αιρετικούς, όχι για τιμωρία,

αλλά γιατί σαν φανατικοί ήταν ανεπίδεκτοι βελτίωσης.

Επινοήσαμε και εκτελέσαμε με ακρίβεια

το σχέδιο της Σταυροφορίας, σε τέσσερες φάσεις,

και πλουτίσαμε τις πόλεις μας από τ' αγαθά της Ανατολής.

Η Παλαιά Διαθήκη αρχίζει με έναν φόνο

και η Καινή Διαθήκη τελειώνει με μία Σταύρωση.

Οι νέοι καιροί άρχισαν με το σκοτωμό χιλιάδων ανθρώπων

και κλείνουν προσώρας

με τον αφανισμό μυριάδων χιλιάδων

και τη δήωση των τόπων τους.

Ιδού το κέρδος μας απ' το θρησκευτικό μέλωμα των αιώνων!

Αυγερινός Ανδρέου*

 

     *Ο συγγραφέας Αυγερινός Ανδρέου γεννήθηκε στην Άνω Καλεντίνη Άρτας. Σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ζει και εργάζεται ως δικηγόρος στον Άρειο Πάγο στην Αθήνα. Είναι μέλος της ιστορικής Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών, της οποίας υπήρξε πρώην Πρόεδρος και Γενικός Γραμματέας, όπου την υπηρετεί πέραν των 20 χρόνων. Συνιδρυτής της Αθηναϊκής Εταιρίας Πολιτισμού, της οποίας υπήρξε πρώτος Πρόεδρος και επίσης μέλος της συντακτικής επιτροπής  των λογοτεχνικών περιοδικών Το ρέμα των ιδεών, Η διαδρομή μιας ιστορίας και Το τσαμπί της ποίησης. Έχει εκδώσει πολλές ποιητικές συλλογές, μελέτες και έχει κυκλοφορήσει η μελέτη του Δημοτικά τραγούδια.

 

Η ιστορία του Σμυρνιού Θάνου Πούλου

   Η Λέσβος αποτέλεσε την πρώτη επιλογή πολλών προσφύγων, όχι μόνο εξαιτίας της γεωγραφικής της θέσης, αλλά και λόγω των δεσμών που είχε αναπτύξει με τα απέναντι παράλια.

   Η ιστορία που θα διηγηθούμε ξεκινά από το 1907, όταν γεννήθηκε ο Θάνος Πούλος, ένα από τα επτά παιδιά της οικογένειας του Παναγιώτη και της Ολυμπίας.

   Ο Θάνος πήγε στο σχολείο της Σμύρνης μέχρι το 1914, που έγινε ο πρώτος διωγμός, οπότε η οικογένεια αναγκάστηκε να έρθει στη Λέσβο και να εγκατασταθεί στον Μεσότοπο, τόπο καταγωγής της μητέρας του.

   Επέστρεψαν στη Σμύρνη, όταν ηρέμησαν τα πράγματα και ο Θάνος φοίτησε στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης μέχρι το 1922, όταν έγινε ο δεύτερος διωγμός, οπότε επέστρεψαν, οριστικά πλέον, στο νησί. Εγκαταστάθηκαν και πάλι στον Μεσότοπο, όπου ο πατέρας ίδρυσε ένα τυροκομείο για την διαβίωση της οικογένειάς του.

   Tο 1926 μετακόμισαν στη Μυτιλήνη, όπου ο πατέρας του άνοιξε ένα μπακάλικο μαζί με τον αδερφό του, το οποίο ύστερα από δύο χρόνια, μετέτρεψε σε ποτοποιείο, αυτή τη φορά, όμως, με τον γιο του Θάνο, ο οποίος άρχισε από τότε τη σταδιοδρομία του ως ποτοποιός.

   Σύντομα ο πατέρας του αποχώρησε και ο Θάνος ανέλαβε εξ ολοκλήρου την επιχείρηση, η οποία παρουσίασε θεαματική εξέλιξη και επί δεκαετίες, βρισκόταν σε μια από τις πρώτες θέσεις παραγωγής οινοπνευματωδών προϊόντων που καταναλώνονταν τόσο στο νησί μας, όσο κι έξω από αυτό. Μάλιστα, ήταν ο μόνος που, κάθε χρόνο, ναύλωνε καΐκι και πήγαινε στην Κάρυστο, στο Μαρκόπουλο και στο Κορωπί, για να γεμίσει τις βαρέλες του με μούστο και να τις φέρει στη Μυτιλήνη, όπου έφτιαχνε την ονομαστή ρετσίνα του, που την διαφήμιζε κατάλληλα με φέιγ βολάν και άλλα μέσα, για να σπεύσουν οι βαρελόφρονες και να την καταναλώσουν. Ερμού 26 κεντρική αγορά Μυτιλήνης για όσους από τους ηλικιωμένους σήμερα θυμούνται, είχε στηθεί και λειτουργούσε η επιχείρηση της ποτοποιίας του Θάνου Πούλου.

   Εκτός της ρετσίνας, έφτιαχνε και το περίφημο καζανιασμένο «ΟΥΖΟ ΠΟΥΛΟΥ» με ιδιαίτερη φροντίδα στα ούζα Νο.5 και Νο.333, ενώ είχε μεγάλη έφεση σε παντός είδους ηδύποτα.

   Ο Σμυρνιός Θάνος Πούλος, επί σειρά ετών διετέλεσε πρόεδρος των ποτοποιών και ήταν από τους πρωτεργάτες ίδρυσης και λειτουργίας της Ενώσεως Ποτοποιών Οινοποιών Μυτιλήνης. Αυτό έγινε το 1967 και μετείχε ο μεγαλύτερος αριθμός των ποτοποιών του νησιού μας. Ήταν, μάλιστα, ο νονός της ως προς το όνομα. Πολύ αργότερα, η ΕΠΟΜ, πέρασε στα χέρια των Γάλλων επιχειρηματιών.

Ο Θάνος πέθανε το 1997 σε ηλικία 90 ετών.

Στo Μουσείο Προσφυγικής Μνήμης 1922, έχουν τοποθετηθεί και εκτίθενται ορισμένα κειμήλια του Θάνου Πούλου, τα οποία μας χάρισε η κόρη του Ελένη Ψωμαδέλλη. Την ευχαριστούμε.

Δημήτρης Παπαχρυσός

 

 

 

ΛΕΖΑΝΤΑ

Στη 2η φωτογραφία διακρίνεται η οικογένεια του Παναγιώτη και της Ολυμπίας Πούλου, ενώ ο Θάνος διακρίνεται όρθιος 2ος από δεξιά.

Στη 3η φωτογραφία, ο Θάνος Πούλος το 1923.

Η 4η φωτογραφία είναι πιστοποιητικό που δηλώνει ότι: «ο Αθανάσιος Παναγιώτου Πούλος τυγχάνει πρόσφυξ εκ Σμύρνης...»

Η 5η φωτογραφία από την VII Μεραρχία Αρχιπελάγους πιστοποιεί ότι: «ο πρόσφυξ Αθανάσιος Πούλος του Παναγιώτου ετών 18 καταγόμενος εκ Σμύρνης διαμένων εν Μυτιλήνη ενεγράφη σήμερον εν τω Στρατολογικώ Μητρώω Προσφύγων του Στρατολογικού γραφείου Λέσβου υπ αύξ. Αριθμ. 49 ως ανήκων εις την Στρατολογικήν κλάσιν 1927. Εν Μυτιλήνη τη 20 Νοεμβρίου 1925».

Στην 7η φωτογραφία είναι η ταυτότητα του στην Ελλάδα που εξεδόθη το 1945.

Στην 8η φωτογραφία είναι το σπίτι τους στην Σμύρνη όταν το επισκέφθηκαν το 1954.