Του Φίλιππου Ζάχαρη (zachfil64@gmail.com)

Θα μπορούσε να πει κανείς πολλά για το εν λόγω θέμα, να αναπτύξει ποικίλες θεωρίες, να επισημάνει τραγικά λάθη, παραλείψεις και αβλεψίες που επιφέρουν παραπληροφόρηση, να εξηγήσει τους παράγοντες που οδηγούν σε αυτή ακριβώς την παραπληροφόρηση σε ένα τόσο σοβαρό θέμα που αφορά την ασθένεια του καρκίνου.

Ο πρωτεργάτης της Θεωρίας της Καλλιέργειας Προτύπων (Cultivation Analysis), ο ποιητής και δημοσιογράφος George Gerbner, ήταν αυτός που επεξεργάστηκε έναν πλήρη και περιεκτικό ορισμό της έννοιας «επικοινωνία» στις κοινωνικές επιστήμες, ως κοινωνική αλληλόδραση μέσω μηνυμάτων.

H Θεωρία της Καλλιέργειας Προτύπων μελετά την επίδραση των ΜΜΕ στις στάσεις, πεποιθήσεις και αντιλήψεις των ατόμων για την πραγματικότητα. Σύμφωνα με την θέση του Gerbner, τα διάφορα «κείμενα», τα οποία από την άποψη του περιεχομένου αποκαλούν «ιστορίες», δεν είναι αντανάκλαση της πραγματικότητας αλλά κοινωνικές κατασκευές, που διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και τελικά συμβάλλουν, ώστε να διαμορφώνεται μέσω των στάσεων και συμπεριφορών μας ο ίδιος ο κόσμος.

Οι θεωρητικοί της Καλλιέργειας Προτύπων, αλλά και οι εκείνοι της Φιλοσοφικής Σχολής της Φρανκφούρτης δέχονται ότι η τηλεόραση και τα ΜΜΕ είναι προέκταση του βιομηχανικού καπιταλισμού, μη δεχόμενοι ότι οι ιστορίες είναι αντανάκλαση της πραγματικότητας, αλλά κοινωνική κατασκευή και κατασκευαστής της πραγματικότητας. 

Πώς συνδέονται όλα αυτά με το σημερινό θέμα που αφορά τα κριτήρια για την επιλογή ειδήσεων που αφορούν τον καρκίνο; Η απάντηση είναι σαφής: η επιλογή έχει να κάνει σε πολλές των περιπτώσεων με την κατάλληλα πασπαλισμένη από δραματοποιημένες φράσεις και τίτλους προβολή της ασθένειας και των ασθενών που την υφίστανται, με την πρόκληση των αντίστοιχων συναισθημάτων που στοχεύει εν πολλοίς στην αύξηση της τηλεθέασης σε ότι αφορά την τηλεόραση, με δεδομένο ότι η εικόνα έχει επίσης κυρίαρχο ρόλο, κάτι που επιφέρει τις αντίστοιχες στάσεις, πεποιθήσεις και αντιλήψεις των αναγνωστών, τηλεθεατών και ακροατών για την ασθένεια του καρκίνου.

Χαρακτηριστικές σε όλους μας είναι οι χτυπητές φράσεις και λέξεις που μπαίνουν και ως κύριοι τίτλοι σε έντυπα και sites του τύπου «επάρατη νόσος», «τον/την χτύπησε ο καρκίνος», «τον έφαγε ο καρκίνος», «νίκησε τον καρκίνο», «επαναστατική μέθοδος διάγνωσης του καρκίνου», «βρέθηκε το φάρμακο για τον καρκίνο;» ή πιο light εκδοχές που συνδέονται με ελπιδοφόρα νέα και μηνύματα από επιστημονικές μελέτες όπως «αναθαρρούν οι επιστήμονες από νέα μελέτη» αλλά και αφηγήσεις προσωπικών ιστοριών με μελοδραματικό χαρακτήρα με τίτλους όπως «πήγε στην κόλαση και ήρθε» ή «ως δια μαγείας εξαφανίστηκαν οι όγκοι» κλπ.

Όπως διαπιστώνουμε εδώ, ένας είναι ο κυρίαρχος στόχος: η προσέλκυση περισσότερων θεατών, ακροατών και αναγνωστών, η τηλεθέαση, η ακροαματικότητα αλλά και η επισκεψιμότητα καθώς μιλάμε για site, λαμβανομένου επίσης υπόψιν ότι τα social media  όπου αναρτώνται τα σχετικά κείμενα και άρθρα, κάνουν θαυματουργή διαφημιστική δουλειά.  

Στην περίπτωση αυτή λοιπόν, μιλάμε για την περιγραφή του καρκίνου ως ένα τρομακτικό γεγονός, ως μία ανίατη ασθένεια από την οποία λίγοι βγαίνουν νικητές, για μια «καταραμένη νόσο» (άρα ο νοσούντας αυτόματα περιθωριοποιείται), για κάτι που δεν πρέπει να συμβεί γιατί θα έχει σοβαρές συνέπειες στην ψυχο- κοινωνικο-οικονομική κατάσταση του ατόμου.

Μοιραία λοιπόν, με αυτού του είδους την απεικόνιση του καρκίνου προκύπτει η ανάλογη κοινωνική κατασκευή που προανέφερα, καθώς η εν λόγω ασθένεια ως ασθένεια δεν απηχεί την πραγματικότητα, αλλά αποτελεί κοινωνική κατασκευή. Με λίγα λόγια, οι πάσχοντες από καρκίνο κατηγοριοποιούνται κοινωνικά με άμεση επίδραση στον τρόπο ζωής τους. Τα στερεότυπα είναι πανταχού παρόντα και οι ασθενείς αποκαλούνται συνηθέστερα «άτυχοι».

Για πολλά ελληνικά ΜΜΕ ο καρκίνος αντιμετωπίζεται ως μεγάλη πληγή, την ίδια στιγμή που ο θάνατος επικρέμεται ως Δαμόκλειος σπάθη. Και όλα αυτά, παρά το γεγονός ότι πολλές άλλες ασθένειες είναι πολύ πιο επικίνδυνες αλλά δεν είναι «μάστιγα».

Πέραν, όμως, της προσέλκυσης τηλεθεατών και ακροατών, τα ΜΜΕ έχουν έναν ακόμη λόγο να προβάλλουν τοιουτοτρόπως τις ειδήσεις για τον καρκίνο: Να μοιράσουν ελπίδες ή λύπη, να πρωτοτυπήσουν αν πρόκειται για κάποια αλίευση αποκλειστικής είδησης, να ανταγωνιστούν μεταξύ τους για το ποιο Μέσον έχει το καλύτερο δίκτυο πληροφόρησης, ποιος/ποια δημοσιογράφος έβγαλε «λαυράκι» ή πρώτος την έκτακτη είδηση, που είναι και πάλι άμεσα συνυφασμένη με τον χτυπητό τίτλο ή μεσότιτλο.

Δεν θέλω με όλα αυτά να πω πως ο καρκίνος χρησιμοποιείται για εμπορικούς σκοπούς στα Μedia αν και αυτό γίνεται επιλεκτικά απλά να υπενθυμίσω ότι ο στόχος, που είναι η σωστή και εμπεριστατωμένη πληροφόρηση του κοινού στην πλειοψηφία των περιπτώσεων δεν επιτυγχάνεται.

Για του λόγου το αληθές, αρκεί να κάνουμε μία μικρή δημοσκόπηση για την γνώμη του μέσου πολίτη για τον καρκίνο που εξακολουθεί να είναι αρνητική, χωρίς την παραμικρή θετική χροιά, παρά το γεγονός ότι η επιστήμη έχει κάνει μεγάλα άλματα και πολλές μορφές καρκίνου τις έχει αντιμετωπίσει αποτελεσματικά με ανοσοθεραπείες και άλλου είδους στοχευμένες θεραπείες. 

Σε κάθε περίπτωση λοιπόν, η ασθένεια του καρκίνου εξακολουθεί να συνοδεύεται από ποικίλα στερεότυπα και αποτελεί φραστικά μία συνεχή απειλή. Και αυτό σε αντιδιαστολή με τις επιστημονικές εξελίξεις, αλλά και την μετατροπή πολλών μορφών καρκίνου σε χρόνια νόσο. Θέλει πολύ δουλειά ακόμη για τον αποστιγματισμό των καρκινοπαθών.