Του Φίλιππου Ζάχαρη (zachfil64@gmail.com)

Ζούμε σε μια εποχή, και ειδικά στην Ελλάδα, όπου το βιβλίο αντιμετωπίζει τα τελευταία χρόνια σημαντική κρίση, προερχόμενη κυρίως από το μειωμένο αναγνωστικό κοινό, την εξέλιξη της τεχνολογίας αλλά και τα e-books που σταδιακά περιθωριοποιούν τα τυπωμένα βιβλία.

Βέβαια, το βιβλίο είναι κάτι που ξεχωρίζει και δύσκολα μπορεί να αντικατασταθεί. Αυτό, όμως, που έγινε με τις εφημερίδες και την κατακόρυφη πτώση της κυκλοφορίας τους, μπορεί να γίνει και με τα βιβλία αν δεν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα στήριξης του εκδοτικού κλάδου και δεν δοθούν εκ νέου εκδοτικά κίνητρα.

Οι εκδοτικοί οίκοι τυπώνουν ολοένα και λιγότερα βιβλία, την ίδια στιγμή μάλιστα που δεν είναι και λίγοι οι συγγραφείς που πληρώνουν από την τσέπη τους τα εκτυπωτικά κόστη.

Η στήριξη λοιπόν, του βιβλίου και γενικότερα των εκδόσεων είναι κάτι που πρέπει να γίνει άμεσα. 

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, από την πλευρά της στηρίζει τον τομέα του βιβλίου στο πλαίσιο του προγράμματος «Δημιουργική Ευρώπη» με αυξημένη χρηματοδότηση για τη μετάφραση και την προώθηση βιβλίων και ειδική τομεακή στήριξη για την αύξηση της κατάρτισης, της επαγγελματοποίησης και της δικτύωσης εντός του τομέα του βιβλίου.

Ο τομέας των εκδόσεων είναι από τις μεγαλύτερες πολιτιστικές βιομηχανίες στην Ευρώπη, με συνολική αξία αγοράς 36-38 δισ. ευρώ.

Σύμφωνα με την έκθεση της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Εκδοτών το 2018, το σύνολο της αξιακής αλυσίδας του βιβλίου (συμπεριλαμβανομένων συγγραφέων, βιβλιοπωλών, εκδοτών, σχεδιαστών κ.λπ.) εκτιμάται ότι απασχολεί πάνω από μισό εκατομμύριο άτομα. Με περισσότερους από 500.000 τίτλους που δημοσιεύονται ετησίως, ο ευρωπαϊκός τομέας βιβλίου είναι εξαιρετικά πλούσιος και ποικιλόμορφος.

Ένα από τα πάγια προβλήματα των εκδοτών βιβλίων στην Ελλάδα, πάντως, είναι και το ΦΠΑ. Με κοινή ανακοίνωσή τους το 2022 οι πέντε σύλλογοι εκδοτών βιβλίου (Σύνδεσμος Εκδοτών Βιβλίου, Ένωση Ελληνικού Βιβλίου, Σύλλογος Εκδοτών Βιβλίου Αθηνών, Ανεξάρτητος Σύλλογος Εκδοτών Βιβλίου, Σύλλογος Εκδοτών Επιστημονικών Βιβλίων) ζητούσαν με αίτημά τους την καθιέρωση μηδενικού ΦΠΑ σε όλες τις φάσεις της παραγωγής και πώλησης του βιβλίου.

Ο μηδενισμός του ΦΠΑ σε όλα τα στάδια παραγωγής του βιβλίου, τόνιζαν,  αποτελεί πάγιο αίτημα του εκδοτικού κόσμου. Πρόκειται για ένα δημοσιονομικά ουδέτερο μέτρο, που θα συνέβαλε στην αντιμετώπιση των σοβαρών επιπτώσεων που δημιουργεί στην αγορά του βιβλίου η διακύμανση του ΦΠΑ από το 6% στην πώληση στο 24% στα ενδιάμεσα στάδια παραγωγής του.

Με βάση τα στοιχεία της Διεθνούς Ένωσης Εκδοτών (ΙΡΑ), το Ηνωμένο Βασίλειο, η Νορβηγία, η Ιρλανδία, η Ουκρανία και η Γεωργία έχουν ήδη θεσπίσει μηδενικό ΦΠΑ. Επιπλέον, το σύνολο των 20 χωρών της Λατινικής Αμερικής (με την εξαίρεση της Χιλής), 18 χώρες της Αφρικής, 11 χώρες της Ασίας και 11 χώρες της Μέσης Ανατολής έχουν καθεστώς μηδενικού ΦΠΑ.

Πέρα, όμως, από το ΦΠΑ και τα προβλήματα στην έκδοση και διακίνηση του βιβλίου στην Ελλάδα, υπάρχουν και κάποια θετικά που θα εξετάσουμε παρακάτω. Στην Ευρώπη, πάντως και σε ότι αφορά την έκδοση βιβλίων, υπάρχουν και άλλα προβλήματα.  

Συγκεκριμένα, πολλά από τα ευρωπαϊκά βιβλία δεν είναι προσβάσιμα στους Ευρωπαίους. Πρωταρχικοί λόγοι είναι ο γλωσσικός και γεωγραφικός κατακερματισμός των αγορών και η κυριαρχία των βιβλίων που είναι γραμμένα στα αγγλικά και που αντιπροσωπεύουν το 80-90% των διαθέσιμων μεταφράσεων στην Ευρώπη.

Τα λογοτεχνικά έργα πολλών ευρωπαϊκών χωρών πολύ σπάνια μεταφράζονται σε άλλες γλώσσες. Ως εκ τούτου, πολλοί Ευρωπαίοι αναγνώστες δεν έχουν πρόσβαση στον πλούτο και την πολυμορφία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.

Ο τομέας του βιβλίου έχει επίσης πληγεί από την αργή προσαρμογή στην ψηφιακή μετάβαση και τη σταθερή μείωση της ανάγνωσης λογοτεχνικών έργων.

Η κρίση της COVID-19 ενίσχυσε περαιτέρω αυτές τις τάσεις και την ανάγκη στήριξης της ανάκαμψης και της ανταγωνιστικότητας του τομέα του βιβλίου.

Το πρόγραμμα «Δημιουργική Ευρώπη» παρέχει συγχρηματοδότηση σε εκδότες για την ενθάρρυνση της μετάφρασης και της έκδοσης βιβλίων, ιδίως από λιγότερο εκπροσωπούμενες γλώσσες.

Η οικονομική στήριξη καλύπτει το 50% των δαπανών μετάφρασης, αλλά και τη διανομή και την προώθηση σε ευρύτερο κοινό.

Οι περισσότερες από τις δραστηριότητες προώθησης (επισκέψεις συγγραφέων, φεστιβάλ, αναγνώσεις) διοργανώνονται σε συνεργασία με βιβλιοπωλεία, βιβλιοθήκες ή φεστιβάλ λογοτεχνίας που ενισχύουν το τοπικό/εθνικό οικοσύστημα βιβλίων.

Από την έναρξη του προγράμματος έχουν επιλεγεί περισσότερα από 320 σχέδια που έχουν υποβάλει Ευρωπαίοι εκδότες για τη μετάφραση και την προώθηση περισσότερων από 2700 βιβλίων από 41 διαφορετικές γλώσσες σε όλη την Ευρώπη.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε να ενισχύσει τη στήριξή της στον τομέα του βιβλίου στο πλαίσιο του μελλοντικού προγράμματος «Δημιουργική Ευρώπη» 2021 2027, με αυξημένη χρηματοδότηση για τη μετάφραση και την προώθηση βιβλίων και ειδική τομεακή στήριξη για την αύξηση της κατάρτισης, της επαγγελματοποίησης και της δικτύωσης εντός του τομέα του βιβλίου.

Οι κυκλοφορίες πάντως των βιβλίων, παρά τα παραπάνω θετικά  μηνύματα, βρίσκονται σε αποδρομή και οι αυτοεκδόσεις δείχνουν να έχουν πάρει την σκυτάλη. 

Οι εκδοτικοί οίκοι μειώνουν συνεχώς το κόστος παραγωγής ενός βιβλίου, με πρώτο θύμα τον ίδιο τον συγγραφέα που συχνά βλέπει τα νόμιμα ποσοστά του επί των πωλήσεων να μειώνονται.

Πλέον εμφανίζονται εκδοτικοί οίκοι που ζητούν από τους ίδιους τους συγγραφείς, να επενδύσουν χρήματα στα βιβλία τους, στις περισσότερες των περιπτώσεων, υπερβολικά μεγάλα, για τις υπηρεσίες που προσφέρουν.

Ας ευχηθούμε η κατάσταση αυτή να είναι αναστρέψιμη και να μην φτάσουμε σε σημείο να μιλάμε για μαζικό κλείσιμο των εκδοτικών οίκων.

Γιατί φτάνει που υπάρχει ήδη μειωμένο αναγνωστικό κοινό, αν προστεθεί και η έλλειψη της εκδοτικής δυνατότητας και προσπάθειας, θα μιλάμε πια για αδιέξοδο χωρίς επιστροφή. Με θύμα την ίδια την Παιδεία.